Iωάννης Ζεμενός


12/06/15

Ο διάσημος, (αν και φανταστικός), συγγραφέας Ιωάννης Ζεμενός απασχόλησε γι άλλη μια φορά χθες “γίγαντες του πνεύματος”, συγγραφείς, καλλιτέχνες και ερευνητές που συναντήθηκαν στο βιβλιοπωλείο Ιανός για να σχολιάσουν πτυχές της ζωής του και του έργου του, αλλά και για να παρουσιάσουν το βιβλίο που προέκυψε από την Α΄ Συνάντηση Φαντασιακής Λογοτεχνίας για τον Ιωάννη Ζεμενό.

Στην τόσο ιδιόμορφη, χιουμοριστική και “σουρεαλιστική” αυτή παρουσίαση του βιβλίου, από τις εκδόσεις Αίολος και την Εταιρεία Συγγραφέων, ο πρόεδρος της Ε.Σ Δημήτρης Καλοκύρης, ο γνωστός κριτικός της λογοτεχνίας Βαγγέλης Χατζηβασιλείου και οι συγγραφείς Μάκης Πανώριος και Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης μίλησαν για τον Ζεμενό αλλά και γενικότερα για τη λογοτεχνία του φανταστικού, ενώ ο Βαγγέλης Γερμανός (με συνοδεία τη Συμφωνική Ορχήστρα του εαυτού του) τραγούδησε μελοποιημένους στίχους του (ανύπαρκτου, αλλά χάρη στη λογοτεχνία, υπαρκτού πλέον) συγγραφέα.

Τη βραδιά άνοιξε η εκδότρια Κάτια Κουτσαφτή των εκδόσεων Αίολος, και στη συνέχεια ο Δημήτρης Καλοκύρης, σε μια σπαρταριστή ομιλία (την οποία και διέκοψε για να συνομιλήσει τηλεφωνικά με τον ίδιο τον Ζεμενό), ανακοίνωσε ότι τον Ιούλιο θα γίνει στο Πήλιο (ιδιαίτερη πατρίδα του Ζεμενού) συμπόσιο με τη συμμετοχή των δημιουργών και άλλων μελετητών και «ζεμενολόγων».

Ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, στη δική του ομιλία, τόνισε ότι αποφεύγοντας τη γραμματολογική προσέγγιση, επέλεξε να παρουσιάσει με σοβαρότητα και συναίσθηση ευθύνης την τόσο αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Ιωάννη Ζεμενού, παρέθεσε κάποια βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία και κατέληξε ότι ο Ζεμενός είναι «καπνός και αιθάλη που χλευάζει όλα τα λογοτεχνικά είδη».

Ο Μάκης Πανώριος, ο σημαντικότερος στην Ελλάδα συγγραφέας και μελετητής της λογοτεχνίας του φανταστικού, παρατήρησε ότι η πραγματικότητα υφίσταται για να την επινοούμε -άρα, ο Ιωάννης Ζεμενός είναι μια πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα βαθιά ριζωμένη στις διαφορετικές ερμηνείες που κάνουμε του κόσμου, και στον τρόπο που ο καθένας οργανώνει τον μύθο του. «Σήμερα», είπε, «ο Ιωάννης Ζεμενός είναι πλέον υπαρκτός, απλώς δεν έχει ακόμα διαβαστεί» - και κάλεσε το κοινό να αναζητήσει τα έργα του, και να τα διαβάσει.

Από την πλευρά του, ο πολυσχιδής (συγγραφέας, ποιητής, και «καταστασιακός εστέτ») Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης αναφέρθηκε στον τρόπο με τον οποίο και άλλοι συγγραφείς στο παρελθόν έχουν «παίξει» με φανταστικά πρόσωπα, δημιουργώντας μύθους και προκαλώντας σύγχυση της λογοτεχνικής πραγματικότητας.

Όπως όμως τόνισε, παρεμβαίνοντας, ο Δ. Καλοκύρης, η ιδιαιτερότητα του Ζεμενού είναι ότι αποτελεί το προϊόν της συλλογικής φαντασίας 15 συγγραφέων, και ότι, συγγραφέας και ο ίδιος, δανείζεται την πένα τους για να γράφει έργα μέσα στα έργα, διαιωνίζοντας έτσι και την δική του ύπαρξη. Για του λόγου το αληθές, εξάλλου, ο Δ.Καλοκύρης κάλεσε πάραυτα τον γνωστό συνθέτη, μουσικό και τραγουδοποιό Βαγγέλη Γερμανό να μιλήσει και ο ίδιος για τη γνωριμία του με τον Ζεμενό, και να τραγουδήσει τους μελοποιημένους στίχους του. Κι έτσι το κοινό μπόρεσε να απολαύσει (και να τραγουδήσει, και να γελάσει με την καρδιά του) με τα διάσημα (από χθες) άσματα «Μπορεί να θεωρείσαι ναυτικός, αλλά είσαι γιδοβοσκός», «Η Τσαχπινού», «Γλυκιά μου, Κοραλία μου» (σε μετεγγραφή των στίχων του Ζεμενού από την Παυλίνα Παμπούδη) και «Θα' θελα να μουν Ζεμενός». Η βραδιά έκλεισε και με άλλα τραγούδια, και με πολύ κέφι, ενώ ενθυμήματα του Ιωάννη Ζεμενού (όπως οι πένες, οι πίπες του και σπάνια χειρόγραφά του) βρίσκονταν εκτεθειμένα σε ειδική προθήκη, και προσεγγίστηκαν με δέος από το εκστασιασμένο πλήθος.

Η εκδήλωση, η οποία μπόρεσε να πραγματοποιηθεί χάρη στην ευγενική χορηγία του ΟΣΔΕΛ, αναμένεται να έχει και συνέχεια, καθώς ήδη κάποιος (-α;) συγγραφέας μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων δίνει σιγά σιγά ζωή σ' άλλον έναν φανταστικό συγγραφέα - αφού, όπως είπε και ο Πρόεδρος της, η Εταιρεία Συγγραφέων είναι πλέον σε θέση να διευρύνει τα μέλη της και με νέα, φανταστικά πρόσωπα. 

 


Βαγγέλης Χατζηβασιλείου  

Πολλαπλές φαντασιώσεις

Δεκαεπτά συγγραφείς και ένας τραγουδοποιός που συμμετείχαν στη Συνάντηση Φαντασιακής Λογοτεχνίας φτιάχνουν ιστορίες για έναν επινοημένο λογοτέχνη

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  TO BHMA, 21.6.2015

ΙΩΑΝΝΗΣ ΖΕΜΕΝΟΣ. Συνάντηση λογοτεχνικής φαντασίας, Εκδόσεις Αίολος, σελ. 160, τιμή 12 ευρώ

Γιος έλληνα καπετάνιου και ισπανίδας χορεύτριας, γεννημένος εν πλω, στο σκοπελίτικο καράβι «Καισάριος Δαπόντες», λίγο έξω από το Γιβραλτάρ, ο Ιωάννης Ζεμενός (1911-1970) ανέπτυξε από μικρός την αγάπη για τη θάλασσα, την περιπέτεια και τα γράμματα. Ηταν έφηβος ακόμη όταν έγραψε τα πρώτα του ποιήματα, ενώ μετά το Γυμνάσιο στον Βόλο σπούδασε στη Σχολή Εμποροπλοιάρχων στη Θεσσαλονίκη και μπάρκαρε σε εμπορικά πλοία για την Απω Ανατολή. Από το σημείο αυτό και πέρα τα γεγονότα θα τρέξουν με την ταχύτητα του φωτός.
Ο Ζεμενός θα συλληφθεί από σομαλούς πειρατές, θα αποδράσει και θα επιστρέψει στην Ελλάδα, για να εργαστεί σε ναυτιλιακό γραφείο στον Πειραιά, θα συλληφθεί κατά λάθος όταν θα ξεσπάσει το κίνημα του Ναυτικού το 1944 και θα φυλακιστεί στο Σουδάν, παραμένοντας μετά την αποφυλάκισή του στο Χαρτούμ - τουλάχιστον μέχρι να ξεκινήσει ο απελευθερωτικός αγώνας εναντίον των Αγγλων. Εν συνεχεία ο Ζεμενός θα επιστρέψει για άλλη μια φορά στα πατρώα εδάφη, όπου θα στρωθεί μετά μανίας στο γράψιμο, θα παντρευτεί και θα αποκτήσει μια κόρη, για να ξαναμπαρκάρει σε ηλικία 53 ετών και να χαθούν λίγο καιρό αργότερα διά παντός τα ίχνη του.
Ο Ζεμενός κατέλιπε σημαντικό λογοτεχνικό και φιλοσοφικό έργο, αλλά ουδείς είναι σε θέση να μας πει τι ακριβώς πρεσβεύει αυτό το έργο ούτε ποια χαρακτηριστικά το κάνουν να ξεχωρίζει, μολονότι παραμένει κατά το μεγαλύτερο μέρος του αδημοσίευτο. Και πώς, από πού και από ποιον να αντλήσουμε τέτοιες πληροφορίες αφού ο Ζεμενός δεν υπάρχει, αφού είναι καπνός και αιθάλη, ένας αέρας κοπανιστός, ένα πλάσμα εξημμένης φαντασίας, μια οντότητα που παίζει άμα και γελά με όλους τους λογοτεχνικούς κανόνες, χλευάζοντας ταυτοχρόνως όλα τα λογοτεχνικά είδη;
Πριν από εξήντα περίπου χρόνια, το 1958, ο Αγγελος Τερζάκης, ο Στράτης Μυριβήλης, ο Ηλίας Βενέζης και ο Μ. Καραγάτσης έγραψαν το Μυθιστόρημα των τεσσάρων, συμφωνώντας με τον όρο του αθλοθέτη, που ήταν ο Γιάννης Μαρής: όσο θα έγραφαν, θα παρέδιδαν ο ένας στον άλλον τη σκυτάλη χωρίς καμιά προσυνεννόηση. Μια τεσσαρακονταετία ακριβώς αργότερα, και πάλι υπό τον όρο της μη προσυνεννόησης, ο Κώστας Μουρσελάς, ο Γιώργος Σκούρτης, ο Αντώνης Σουρούνης και ο Πέτρος Τατσόπουλος έγραψαν το Παιχνίδι των τεσσάρων, απηχώντας τη συγγραφική σύμπραξη της πρώτης τετράδας. Εκείνο που ενδιέφερε τόσο την πρώτη όσο και τη δεύτερη τετράδα δεν ήταν τόσο το περιεχόμενο και τα πρόσωπα του μύθου όσο τα τερτίπια της μυθοπλασίας.
Η πρώτη τετράδα ανήκει στη γενιά του 1930, η δεύτερη είναι μια σύνθεση από τις λογοτεχνικές γενιές της μεταπολίτευσης.
Γραμματολογικά ο Ζεμενός ανήκει στη γενιά του 1930, αλλά δεν έχει την παραμικρή σχέση μαζί της, ούτε και με τους επόμενους, εφόσον, όπως το έχουμε ξεκαθαρίσει, τίποτε δεν είναι και τίποτε δεν πρόκειται να γίνει γνωστό για το έργο του, ακόμη κι αν είναι επινοημένο. Υπάρχει όμως μια διαφορά. Στον Ζεμενό αρέσουν πολύ, όπως και στους προειρηθέντες, τα λογοτεχνικά τερτίπια. Και σίγουρα δεν είναι τυχαίο πως έχουν δουλέψει για λογαριασμό του προς μια τέτοια κατεύθυνση δεκαπέντε συγγραφείς (ξανά χωρίς καμιά προσυνεννόηση). Τους καταγράφω: Τάκης Γραμμένος, Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής, Πάνος Θεοδωρίδης, Δημήτρης Καλοκύρης, Λίλα Κονομάρα, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Μιχάλης Μοδινός, Γιώργος-Ικαρος Μπαμπασάκης, Ηρώ Νικοπούλου, Παυλίνα Παμπούδη, Μάκης Πανώριος, Γιάννης Πατίλης, Ντίνος Σιώτης, Γιώργος Σκαμπαρδώνης (ο νονός του Ζεμενού) και Γιώργος Χουλιάρας (παρεμβαίνουν η μεταφράστρια Κλαίτη Σωτηριάδου, η Λένα Κομίνη και ο τραγουδοποιός Βαγγέλης Γερμανός). Ολοι έλαβαν μέρος στη Συνάντηση Φαντασιακής Λογοτεχνίας, που διοργάνωσε τον περασμένο Φεβρουάριο στον Ιανό η Εταιρεία Συγγραφέων, τιμώντας μιαν αν μη τι άλλο αφανή στα καθ' ημάς παράδοση.
Βλέπω τι δημοσιεύουν στον ανά χείρας τόμο για τον Ζεμενό οι δεκαπέντε συγγραφείς και σκέφτομαι πως η φαντασία τους όντως οργιάζει. Παίρνοντας αφορμή από το εναρκτήριο λάκτισμα του Δ. Καλοκύρη, θα κάνουν τις πιο απίθανες ακροβασίες: θα εφεύρουν εξαντλητικές βιογραφικές λεπτομέρειες, όχι μόνο για τον Ζεμενό, αλλά και για την οικογένεια και το γενεαλογικό του δέντρο, θα εμπλέξουν τον ήρωά τους σε εποχές καταφανώς άσχετες με τη δική του εποχή, αλλά και σε γεγονότα της δικής του εποχής καταφανώς άσχετα με τον ίδιο (αν και θα πρέπει βασίμως να υποθέσουμε πως ο Ζεμενός παραμένει καταφανώς άσχετος με τα πάντα) ενώ θα τον κατονομάσουν και ως εκπρόσωπο καταφανώς αλληλοαποκλειόμενων (ενδεχομένως και αλληλοϋποβλεπόμενων) λογοτεχνικών ρευμάτων.
Γιατί αυτό είναι ο Ζεμενός: πηγή μιας ανεξάντλητης φαντασίας, αλλά και τροφοδότης πολλαπλών φαντασιώσεων.
Επειδή πριν και πάνω απ' όλα ο Ζεμενός ξέρει πώς να ξεσηκώσει τη λογοτεχνική φαντασία: τη λογοτεχνία της επιστημονικής και της υπερφυσικής φαντασίας, τη λογοτεχνία του μυστηρίου και της περιπέτειας, τη λογοτεχνία της φανταστικής βιογραφίας, αλλά και τη λογοτεχνία του καλλιτεχνικού εργαστηρίου με την πληθώρα των υπερπραγματικών πειραματισμών του. Κατά τα άλλα, οι δεκαεπτά συγγραφείς θα ενσταλάξουν στη ζωή και στο έργο του Ζεμενού ένα οργανικό κομμάτι από τον εαυτό τους και από τον κόσμο τους, επιστρατεύοντας για τον σκοπό αυτόν τις πιο παιγνιώδεις διαθέσεις τους.
Ο τόμος συμπληρώνεται με φωτογραφίες από προσωπικά αντικείμενα του Ζεμενού (εκτέθηκαν κατά τη διάρκεια της Συνάντησης Φαντασιακής Λογοτεχνίας), αλλά και από ποικίλες φάσεις της ζωής του. Είναι όλες σύμφωνες με το πνεύμα της προμετωπίδας που επιφυλάσσει για τον τόμο ο Καλοκύρης: Την Αρτα με τα Γιάννενα / και του πουλιού το γάλα.  

 

Γιάννης Τζανετάκης

Ποιος θυμάται τον Ιωάννη Ζεμενό;

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: ANDRO.GRhttp://www.andro.gr/empneusi/ioannis-zemenos/ ] 10.6.2015

Ποιος ήταν ο περιβόητος, αλλά μάλλον άγνωστος, συγγραφέας που, αφού έζησε μια –κυριολεκτικά– μυθιστορηματική ζωή, ξάφνου, το 1964, χάθηκαν τα ίχνη του, λες και ήταν αποκύημα φαντασίας; Οι απαντήσεις (για μυημένους και μη) σήμερα Πέμπτη 11 Ιουνίου στον Ιανό, στην παρουσίαση ενός βιβλίου για τα έργα και τις ημέρες του.    

Γεννήθηκε στις 13 Οκτωβρίου του 1911 εν πλω, μέσα στο σκοπελίτικο εμπορικό καράβι «Καισάριος Δαπόντες», λίγο έξω από το Γιβραλτάρ. Πατέρας του ήταν ο Ρωμύλος Ζεμενός, καπετάνιος του πλοίου, Σκοπελίτης με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη, ενώ η μητέρα του ήταν Ισπανίδα χορεύτρια από τη Μάλαγα. Ο Ιωάννης Ζεμενός μεγάλωσε αρχικά με τη γιαγιά του στη Σκόπελο, και στη συνέχεια στο Βόλο, όπου τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο και όπου ο πατέρας του είχε αγοράσει ένα σπίτι μπροστά στη θάλασσα, η οποία ήταν το μεγάλο πάθος του. Η μητέρα του πέθανε νωρίς, στα τριάντα δύο της, από τροφική δηλητηρίαση, μέσα στο καράβι όπου αυτός είχε γεννηθεί και ο πατέρας του την έθαψε στη γενέτειρά της. Ο Ιωάννης Ζεμενός έδειξε από μικρός κλίση προς την περιπέτεια, τη θάλασσα και τα γράμματα. Παρακάλεσε τον πατέρα του, ενώ ήταν ακόμα έφηβος, να τον πάρει σε δυο ταξίδια με το καράβι, ένα στην Οδησσό και ένα στο Κάρντιφ. Τα ταξίδια αυτά τον καθόρισαν και τότε συνέγραψε τα πρώτα του ποιήματα με τίτλο Μέσα στο αμπάρι και τα Ημερολόγια των Kυμάτων, 1928-1929, τα οποία εκδόθηκαν αργότερα από έναν μικρό ελληνικό εκδοτικό οίκο στο Σουδάν, όπου είχε εγκατασταθεί λίγο μετά το Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο. Προηγουμένως, μετά το Γυμνάσιο, είχε σπουδάσει στη Σχολή Εμποροπλοιάρχων στη Θεσσαλονίκη και είχε μπαρκάρει, μόνος του πια, από το Βόλο, στο πλοίο «Σφιγξ II» που μετέφερε δημητριακά και, εναλλάξ, τσιμέντο στην Άπω Ανατολή.

Ο συνθέτης Βαγγέλης Γερμανός ανακάλυψε –διηγείται στο βιβλίο– το ποίημα του Ζεμενού «Η τσαχπινού» σε παλαιοβιβλιοπωλείο της Αθήνας, σε μια ανθολογία αλλοδαπών ποιητών, μεταφρασμένων στα αραβικά. «Το ξαναμετέφρασα στη γλώσσα μας και με την ευκαιρία το μελοποίησα», γράφει. Δεξιά, σπάνια (και αμφισβητούμενη) φωτογραφία του Ζεμενού σε βρεφική ηλικία. Στο τρίτο ταξίδι, το καράβι έπεσε στα χέρια Σομαλών πειρατών και ο Ζεμενός, αφού υπέστη ομηρία εφτά μηνών, δραπέτευσε και κατόρθωσε να φτάσει στην Αίγυπτο μέσω Ερυθραίας και Αιθιοπίας. Από εκεί επέστρεψε στην Αθήνα, μετά από ενέργειες της πλοιοκτήτριας εταιρείας, και εργάστηκε στο ναυτικό Πρακτορείο «Ιωνάς» του Πειραιώς. Αποτέλεσμα αυτής της περιπέτειας στη Σομαλία ήταν το βιβλίο του Νύχτες ομηρίας, με τριάντα εννιά διηγήματα, το οποίο εξέδωσε, σε λίγα αντίτυπα, στην Αθήνα, το 1938, ιδίοις αναλώμασι. «Το καράβι έπεσε στα χέρια Σομαλών πειρατών και ο Ζεμενός, αφού υπέστη ομηρία εφτά μηνών, δραπέτευσε και κατόρθωσε να φτάσει στην Αίγυπτο. Αποτέλεσμα αυτής της περιπέτειας ήταν το βιβλίο του ‘’Νύχτες ομηρίας’’».

Με το ξέσπασμα του ελληνοϊταλικού πολέμου, επιστρατεύτηκε στο Ναυτικό και υπηρέτησε σε μια μεικτή συμμαχική μοίρα που ναυλοχούσε στην Κύπρο και στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Κατά τη διάρκεια το κινήματος του Ναυτικού το 1944, συνελήφθη κατά λάθος και κλείστηκε σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως στο Σουδάν. Με το πέρας του πολέμου εγκαταστάθηκε για κάποια χρόνια στο Χαρτούμ, μέχρι το ξέσπασμα του απελευθερωτικού αγώνα εναντίον των Άγγλων.

Στα 1953 έφυγε με καράβι ελληνικών συμφερόντων κι επέστρεψε στο πατρικό του στο Βόλο, όπου συνέγραψε το μυθιστόρημα Η βροχή της προηγούμενης νύχτας, το οποίο παραμένει ανέκδοτο και βρίσκεται στα χέρια της εγγονής του, η οποία ζει τώρα στο Μάλμε της Σουηδίας. Στο Βόλο εξέδωσε και την ποιητική συλλογή Η αθερίνα και ο Μόμπι Ντικ, η οποία τυπώθηκε από έναν φίλο του, ντόπιο εκδότη εφημερίδας, σε πεντακόσια δυσεύρετα αντίτυπα. Στο Βόλο εργάστηκε σε εκτελωνιστικό γραφείο και γνώρισε και παντρεύτηκε την Αλεξάνδρα Κονιόρδου, δασκάλα βιολιού, από καλή οικογένεια της Ζαγοράς. Μαζί της απέκτησε μια κόρη, στην οποία έδωσε το όνομα Πιλάρ, της μητέρας του.

Στα 1964, σε ηλικία 53 ετών, αποφάσισε να ξαναμπαρκάρει, με παράλληλο σκοπό να πάει στην Ισπανία και να προσκυνήσει στον τάφο της μητέρας του στη Μάλαγα. Από τότε χάνονται τα ίχνη του. Διάφορες μαρτυρίες τον φέρουν να εγκαταστάθηκε στη Βαρκελώνη, ενώ, σύμφωνα με δηλώσεις άλλων, κυρίως ναυτικών, εθεάθη στη Μασσαλία, κατά τις αρχές της δεκαετίας του ᾽70. Στα κατάλοιπά του βρέθηκαν τρία βιβλία έτοιμα προς έκδοση: Οι συνταγές του Σουδάν, τα διηγήματα Η προπέλα του χρόνου, η ποιητική συλλογή Εφίστιος φανός κ.ά. «Όταν ανακάλυψα ένα αντίτυπο της ποιητικής συλλογής του Ζεμενού Η αθερίνα και ο Μόμπι Ντικ άνοιξε ένας νέος τρόπος οπτικής για μένα», γράφει στο κείμενό του στο βιβλίο ο Δημήτρης Καλοκύρης.

Αυτά διαβάζουμε για τον βίο και το έργο του Ιωάννη-Ανδρέα Ζεμενού (όπως ήταν το πλήρες όνομά του) στις πρώτες σελίδες του βιβλίου «Ιωάννης Ζεμενός» (εκδ. Αίολος), το οποίο προέκυψε από την Α΄ Συνάντηση Φαντασιακής Λογοτεχνίας και τα κείμενα του οποίου –για τη «γνωριμία» τους, άμεση ή έμμεση, μαζί του– υπογράφουν γνωστοί συγγραφείς, μέλη της Εταιρείας Συγγραφέων (οι Τάκης Γραμμένος, Φ.Δ. Δρακονταειδής, Πάνος Θεοδωρίδης, Δημήτρης Καλοκύρης, Λίλα Κονομάρα, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Μιχάλης Μοδινός, Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Ηρώ Νικοπούλου, Παυλίνα Παμπούδη, Μάκης Πανώριος, Γιάννης Πατίλης, Ντίνος Σιώτης, Γιώργος Σκαμπαρδώνης και Γιώργος Χουλιάρας), ενώ παρεμβαίνουν η Κλαίτη Σωτηριάδου, η Λένα Κομίνη και ο Βαγγέλης Γερμανός. To βιβλίο εικονογραφείται με σπάνιο φωτογραφικό υλικό και χειρόγραφα. Την Πέμπτη, 11 Ιουνίου, ώρα 8.30 μ.μ., στην παρουσίαση του βιβλίου «Ιωάννης Ζεμενός» στον Ιανό, θα μιλήσει ο κριτικός λογοτεχνίας Βαγγέλης Χατζηβασιλείου για το βιβλίο γενικά, ο Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης και ο Μάκης Πανώριος θα συζητήσουν περί του φανταστικού (με αφορμή το βιβλίο) και ο Βαγγέλης Γερμανός «με τη Συμφωνική Ορχήστρα του εαυτού του» θα τραγουδήσει μελοποιημένους στίχους του Ζεμενού. Σε ειδική προθήκη, θα εκτεθούν ενθυμήματα από τη ζωή και το έργο του (φανταστικού) συγγραφέα.
 

Αριστοτέλης Σαΐνης

Στα ίχνη του Ιωάννη Ζεμενού

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ, 2.8.2015 (www.efsyn.gr/arthro/sta-ihni-toy-ioanni-zemenoy)

Ο καλαίσθητος τόμος συγκεντρώνει τα πρακτικά της συνάντησης που οργανώθηκε τον Φεβρουάριο του 2015, με θαυμαστή πρωτοβουλία της Εταιρείας Συγγραφέων, για τον σημαντικό αλλά μάλλον άγνωστο και παραγνωρισμένο Ελληνα συγγραφέα Ιωάννη Ζεμενό (1911- ;).

Τα αντανακλαστικά και η κριτική ευαισθησία των συγγραφέων μας κατάφεραν να ανασύρουν από την αφάνεια και να αποκαταστήσουν τον Βολιώτη συγγραφέα στη θέση που δικαιωματικά του ανήκει στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σε αντίθεση με την πρόδηλη εμπάθεια και την ερευνητική ανεπάρκεια των φιλολόγων μας που τον καταδίκασαν, πριν την ώρα του, στην ανυπαρξία της μυθοπλασίας, αφήνοντας το λιγοστό ορατό έργο του («ποιος μπορεί να μιλήσει για το άλλο έργο, το υπόγειο, το ατέλειωτα ηρωικό, το ασύγκριτο και –αχ! οι πεπερασμένες δυνατότητες του ανθρώπου!– το ημιτελές», θα έλεγε ο Μπόρχες) μετέωρο στον χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας…

Ο Ζεμενός αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα κοσμοπολίτη συγγραφέα, όχι μόνο λόγω της καταγωγής του (από πατέρα Σκοπελίτη ναυτικό και μητέρα Ισπανίδα χορεύτρια από τη Μάλαγα), αλλά και, κυρίως, λόγω του τρόπου ζωής και, ακόμα περισσότερο, λόγω του ανορθόδοξου και ετερόκλητου τρόπου γραφής του. Αυτοδίδακτος και ναυτικός στο επάγγελμα με περιπετειώδη βίο: Βόλος, Σουδάν, Σομαλία, πάλι Βόλος, πριν από την οριστική αναχώρηση για την Ισπανία αρχικά και τον Νέο Κόσμο αργότερα, όπου χάνονται τα ίχνη του, πιθανόν κάπου στο Μεξικό. Τα ναυτικά ποιήματα της νεότητας ακολουθούν τα εξωτικά μεταπολεμικά διηγήματα και τα αυτοβιογραφικά μυθιστορήματα της ωριμότητας.

Ο Ζεμενός αποτελεί, εν πολλοίς, μια αντινομική σύνθεση της εποχής του: φανατικός αναγνώστης του Καισαρίου Δαπόντε, συνομήλικος και συνοδοιπόρος του Καββαδία, μετέπειτα συνομιλητής του Μάνου Χατζιδάκι, γνωρίστηκε με τον Θεόδωρο Ντόρρο στην Αμερική του Μεσοπολέμου, έκανε υπερρεαλιστικά σχέδια με την τριάδα των Εμπειρίκου, Εγγονόπουλου και Κάλα, φλέρταρε αργότερα με τον υπερλεξισμό κατά τη σύντομη σχέση του με τον Δούγια και, σε προχωρημένη ηλικία, γνώρισε και επηρέασε τον Μπολάνιο, τον Μάρκες και τον Ανδρέα Καράβη!

Λυρισμός, εξωτισμός, ερωτισμός και διαρκείς πειραματισμοί με είδη και νόρμες, στο εκκρεμές μεταξύ παράδοσης και μοντερνισμού. Να, με δυο λέξεις, το έργο του Ζεμενού, το οποίο, ωστόσο, παραγκωνίστηκε, αν δεν αγνοήθηκε επιδεικτικά, από την κριτική και έμεινε αφανές μέχρι σήμερα.

Τα σπάνιας εμβρίθειας κριτικά κείμενα του τόμου προσεγγίζουν με σεβασμό και μυστικοπάθεια την ιδιάζουσα περίπτωσή του, φωτίζοντας άπλετα την πολυκύμαντη (κυριολεκτικά) ζωή του και, κυρίως, το σκοτεινό και κρυπτικό του έργο· κάποια μάλιστα ολισθαίνουν στην επικράτεια της μυθοπλασίας (βλ. τις συμβολές της Λίλας Κονομάρα και του Μάκη Πανώριου). Το εργοβιογραφικό του σημείωμα αποπειράται να ξεμπλέξει ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης, την ίδια στιγμή που ο Τάκης Γραμμένος φωτίζει κάποιες άγνωστες πτυχές του και ο Πάνος Θεοδωρίδης συσκοτίζει κάποιες άλλες.

Ο Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής παρουσιάζει λανθάνοντα κείμενα του πατέρα του ποιητή, η Παυλίνα Παμπούδη άγνωστα ερωτικά γράμματα του ίδιου και ο Γιάννης Πατίλης το επιτύμβιο επίγραμμά του. Τα ώριμα αυτοβιογραφικά μυθιστορήματά του εξετάζει η Αμάντα Μιχαλοπούλου και τις σχέσεις του με τις πρωτοπορίες του εικοστού αιώνα οι συμβολές των Μιχάλη Μοδινού, Γιώργου Ικαρου Μπαμπασάκη και Ντίνου Σιώτη. Προλογίζει ο Δημήτρης Καλοκύρης, τα συμπεράσματα της συνάντησης συνοψίζει ο Γιώργος Χουλιάρας και καίριες οι παρεμβάσεις των Κλαίτης Σωτηριάδου, Λένας Κομίνη και Βαγγέλη Γερμανού στο επίμετρο.

Ακόμα και αν δυσπιστώ στη χρησιμότητα εικασιών και υποθέσεων που αφορούν θέματα λογοτεχνικής εξέλιξης, μπαίνω –από επαγγελματική διαστροφή– στον πειρασμό να αναρωτηθώ: Ποια θα ήταν η μοίρα της ελληνικής ποίησης και πεζογραφίας αν το ποιητικό και πεζογραφικό εγχείρημα του Ζεμενού είχε προσεχθεί την εποχή της συγγραφής του; Κι ακόμα: Τι μπορεί να προσφέρει η ανάγνωση των πονημάτων του Ζεμενού στη σημερινή κρίσιμη κατάσταση της ελληνικής λογοτεχνίας (πόσο μάλλον όταν η εξώφθαλμη περίπτωση του Ζεμενού εκβιάζει ανάλογα ερωτήματα);

Ποια θα ήταν, για παράδειγμα, η εξέλιξη της ελληνικής πεζογραφίας αν το έργο του Αρκά Ροχαλία είχε βρει ευήκοα ώτα –πέρα από αυτά του Ρόδη Ρούφου– στους μεταπολεμικούς πεζογράφους μας; Τι θα συνέβαινε αν το έργο των Μενέλαου Διαμαντόπουλου και Καίσαρα Αυγουστίδη είχε διαβαστεί εκ του σύνεγγυς με τα όμματα –πλην αυτών του Αχιλλέα Κυριάκιδη– των σύγχρονων πεζογράφων μας;

Πόσο θα είχε αλλάξει το άνυδρο τοπίο της μεταπολεμικής ποίησής μας αν ο «μεταφραστής» Πάτροκλος Γιατράς, που ανακάλυψε η ερευνητική οξύνοια του Νάσου Βαγενά, δεν είχε συντριβεί πρόωρα υπό το βάρος της τιτάνιας προσπάθειάς του, ή αν το έργο του «ποιητή-συνθέτη» Γεράσιμου Σπανοδημητρακόπουλου, που ανέδειξε η κριτική οξυδέρκεια του Ηλία Λάγιου, είχε εκτιμηθεί δεόντως τη στιγμή της δημιουργίας του; Και (γιατί όχι;) πόσο θα είχε αλλάξει το πανόραμα της σύγχρονης ελληνικής ποίησης, αλλά και, γενικότερα, τη φορά των πραγμάτων η πραγματικά αριστερή ποιητική ενός Μανούσου Φάσση; Και περιορίζομαι σε μερικούς μόνο ποιητές και πεζογράφους που δεν αξιώθηκαν ποτέ τη χαρά της κριτικής αναγνώρισης, των λογοτεχνικών βραβείων ή της συμπερίληψής τους στις Γραμματολογίες μας, με αποτέλεσμα το έργο τους να οδηγηθεί προοδευτικά και αναπόφευκτα στη λησμονιά.

Οπως και να ’χει, κλείνοντας το παρόν σημείωμα, δεν μπορώ παρά να ευχηθώ, εν αναμονή νέων αποκαλύψεων για τη ζωή και το έργο του Ζεμενού, τα δυσεύρετα βιβλία του να βρουν αθόρυβα και αβίαστα νέους αναγνώστες, κυρίως νέους ποιητές και πεζογράφους, έξω από αυτόν τον κύκλο της άτυπης «σχολής» μυημένων και φανατικών θαυμαστών.

Οσο για το όνομά του, πρέπει, ως ελάχιστος φόρος τιμής, να πάρει τη θέση του στο εικονοστάσι των άδοξων, αγνοημένων, πλην (αλίμονο!) πραγματικά πραγματικών συγγραφέων, για τους οποίους η Γραμματολογία μας, αλαζονικώς, δεν επιφύλαξε την παραμικρή αναφορά.

 

Λάμπρος Σκουζάκης, ΠΑΝΔΟΧΕΙΟ:

Η ενσάρκωση του ανυπαρξισμού

Πριν από έναν περίπου χρόνο, τον χιονισμένο Φεβρουάριο του 2015, έλαβε χώρα μια ημερίδα, ή, μάλλον, νυχτερίδα, για να συζητηθεί και να σχολιαστεί ο διάσημος αλλά μάλλον άγνωστος Έλληνας συγγραφέας Ιωάννης Ανδρέας Ζεμενός [1911 – 1970;], με τ’ όνομα. Η Εταιρεία Συγγραφέων (ό,τι και να σημαίνει αυτό) προκάλεσε την σχετική συνάντηση φαντασιακής λογοτεχνίας, τα πορίσματα της οποίας λαμβάνω με τρέμουλο στα χέρια, έντυπα και συλλογικά. Ο Δημήτρης Καλοκύρης που διαθέτει το περιβραχιόνιου του αρχηγού δίνει το εναρκτήριο λάκτισμα, προφανώς κατόπιν σχετικού σφυρίγματος, και μας θυμίζει ότι έχουν άπειρες συζητήσεις, διατριβές, συνέδρια και λοιπά για λογοτεχνικά πρόσωπα, αναγνωρισμένα (μεν) ως καθαρά φαντασιακά προϊόντα (δε): Οδυσσέας, Οιδίπους, Γιλγαμές, Θεοί, θεότητες… Άλλωστε ολόκληρη η λογοτεχνία από κτίσεως λόγου προϋποθέτει προσωπικότητες που δεν είναι παρά τέτοια προϊόντα φαντασίας, η οποία μαζί με τον λόγο αποτελεί τα βασικά εργαλεία του συγγραφέα. Συμφωνήστε για να συνεχίσω.

Ωραία. Ένας Γιώργος Σκαμπαρδώνης διαδραμάτισε δραματικό ρόλο στην σύλληψη της όλης ιδέας, κοινώς της μελέτης του δημοσιευμένου και αδημοσίευτου έργου του Ιωάννη Ζεμενού, πιθανώς και της ίδιας του της προσωπικότητας. Στην πρώτη κατηγορία βλέπω βλέπω τρεις ποιητικές συλλογές (οι δυο εκδοθείσες στο Σουδάν, η μια από τις εκδόσεις Μερόη) και μια συλλογή διηγημάτων. Στην δεύτερη υπάρχουν τα παραπάνω είδη, μαζί με ένα μυθιστόρημα, ένα δοκίμιο φιλοσοφικής απώλειας, συνταγές, αλληλογραφία και ανεξεπέργαστα χειρόγραφα 14 έργων. Υπάρχουν τέλος και κάποια αποδιδόμενα έργα.

Τι συμβαίνει εδώ; Για να δούμε ποιοι γράφουν τι. Πρώτος εμφανίζεται ο ποιητής Τάκης Γραμμένος, που ευτυχώς εμπιστεύομαι, καθότι και δεινός ανασκαφεύς, ιδιότητα που, όπως γράφει, μοιράστηκε με τον ίδιο τον Ζεμενό, ο οποίος αφιέρωσε δυο καλοκαίρια του στην Τούμπα Τάμπα, την πόλη που μάλλον ίδρυσε ο μετατρωικός Αινείας. Ήταν μάλιστα παρών όταν ανοίχτηκε μεγάλος κιβωτιόσχημος τάφος με ζωγραφισμένη προτομή γυναίκας η θεάς εκπάγλου και τα λοιπά και τα λοιπά. Φαίνεται επίσης ότι ο Ζεμενός διάβαζε ανελλιπώς τον Κήπο Χαρίτων του Καισαρίου Δαπόντε, το βιογραφικό αυτό ποταμώδες ποίημα παρηγορίας για κάθε ταλαίπωρο.

Κατόπιν έρχεται με τα κιτάπια του ο Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής, που ανακαλύπτει σε ρουμανικά αρχεία δυο ανέκδοτα κείμενα του πατέρα του Ζεμενού, Ρωμύλου, το ένα εκ των οποίων τιτλοφορείται Περί της αποκτήσεως αρρένος. Για να δούμε λοιπόν υπό ποίες εντολές προέκυψε ο ίδιος ο συγγραφέας. Κατά πρώτον, ορίζεται ως άριστον μέτρον η άπαξ της εβδομάδος συνομιλία μεταξύ των συζύγων. Η παραμέληση του μέτρου «οδηγεί ταχέως τους φιληδόνους και σαρκικώς ασώτους εις την τύφλωσιν…και παραληρήματα των αισθήσεων, δια να μην αναφέρωμεν τους ισχυρούς πονοκεφάλους και την ροπήν προς την μέθην, την χαρτοπαιξίαν και τα Σόδομμα και Γόμμορα». Απαριθμούνται λοιπόν τα απαραίτητα, σημαντικότερο εκ των οποίων κρίνω το …

Τρίτον, η μόνη στάσις οργώματος και σποράς, πάντοτε δια την απόκτησιν υιού, είναι εκείνη όπου ο αγρός παραμένει ανάσκελα και επί αυτού εισέρχεται νικητής και τροπαιούχος ο σπείρων τον σπόρον. Κάθε σκέψις οφείλει να έχη άρρεν περιεχόμενον…. Προσοχή όμως, Χριστιανοί! Λόγω της σφοδρότητος του έργου και της αναταραχής που δημιουργείται πλειστάκις, ιατροί του διαμετρήματος του Γαληνού και του Ιπποκράτους εφιστούν την προσοχήν εις την αποφυγήν παρεκκλίσεων των σκέψεων Διότι γυνή η οποία είχε εκείνας τα στιγμάς κατά νουν μορφήν Αιθίοπως, εγέννησεν άρρεν μαυροτσούκαλον, όπως ετέρα ευλαβής δέσποινα έτεκεν πύρρον υιόν, επειδή εσκέφθη την μπακιρένιαν κατσαρόλαν της, την οποίαν λόγω του επείγοντος του έργου είχε λησμονήσει επί της εστίας. [σ. 31 – 32]

Ο Μιχάλης Μοδινός διηγείται με πρώτο χέρι την γνωριμία του με τον Ζεμενό, ήδη από το Χαρτούμ το 1946, όπου φυτοζωούσε (ο Ζεμενός) εις βάρος της ελληνικής κοινότητας και δήλωνε ποιητής από τον Βόλο. Κρίθηκε ακατάλληλος για δουλειά γραφείου αλλά τον συνόδευε σε βόλτες στην όχθη του Νείλου για να αποθαυμάσουν το αποσυναρμολογούμενο ατμόπλοιο τάδε, που σκούριαζε ζωσμένο από παπύρους και λωτούς. Ο Ζεμενός γοητεύθηκε από τις πυραμίδες της Μερόης και εξεπλάγη με τα ξεχασμένα βυζαντινά βασίλεια καταμεσής της ερήμου (άρα, σκέφτομαι, θα του άρεσε και αυτό το βιβλίο). Για την Ελλάδα δεν έβγαλε ούτε λέξη όλα αυτά τα χρόνια, κι όταν τον ρώτησε σχετικά την δεκαετία του ’70, η απάντηση ήταν: «Α! η Ελλάδα […]– αφηγούμαστε διαρκώς την ίδια ιστορία».

Ο Ντίνος Σιώτης αποκαλύπτει την σύσταση μυστικής εταιρείας – κατ’ άλλους συμμορίας – από τους Ανδρέα Εμπειρίκο, Νίκο Εγγονόπουλο, Νικόλαο Κάλας και Ιωάννη – Ανδρέα Ζεμενό, με σκοπό την ανατομή της λογοτεχνικής πραγματικότητας δια σουρεαλιστικών μεθόδων, η Ηρώ Νικοπούλου μελετά την ποιητική του συλλογή Η αθερίνα και ο Μόμπι Ντικ, η Παυλίνα Παμπούδη αλιεύει άγνωστα ερωτικά του γράμματα. Ο Πάνος Θεοδωρίδης τον χαρακτηρίζει με επαρκείς αποδείξεις «ποιητή των ορέων», ο Μάκης Πανώριος διαπιστώνει διπλογραφία δικού του διηγήματος και του Ιππότη του Ζεμενού, ο Γιάννης Πατίλης μας κοινοποιεί μέιλ προς την Ηρώ Νικοπούλου σχετικά με ένα άγνωστο επιτύμβιο επίγραμμα του συγγραφέα.

Ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης καταθέτει μνήμη μικρή από κάμπινγκ εις μνήμη του συγγραφέα και ο Γιώργος Χουλιάρας συνοψίζει την ζωή και το έργου θυμάται την σχετική εκδήλωση στον Ιανό με τα τέσσερα μάγουλα, διαπιστώνει την παρουσία των αχιονόφοβων Θεσσαλονικέων σε σχέση με τους Αθηναίους που παρακολούθησαν μέσω του ΕσύΣωλήνας, σκέπτεται περί της ομηρίας του συγγραφέα από Σομαλούς πειρατές (ούτως ή άλλως η Σωμαλλία αποτελεί χώρα όπου αλλού είναι το σώμα) και καταλήγει ότι ο Ζεμενός είναι η ενσάρκωση του ανυπαρξισμού. Παρεμβαίνουν η Κλαίτη Σωτηριάδου και η Λίνα Κομίνη, συμμετέχουν οι Λίλα Κονομάρα, Αμάντα Μιχαλοπούλου κ.ά., ενώ ο … Βαγγέλης Γερμανός λέει κι ένα τραγούδι. Περιλαμβάνονται πολλές φωτογραφίες, τέσσερις σελίδες με σκέψεις και ιδέες του Ζεμενού (αλλά στο δικό μου αντίτυπο είναι λευκές) και βιογραφικά (ζεμένια λέει) σημειώματα των γραφόντων, και καλώς, για να ξέρουμε και τι καπνό φουμάρει ο καθένας.

Εταιρεία Συγγραφέων και Εκδόσεις Αίολος, 2015, σελ. 159.

Iωάννης ΖεμενόςIωάννης ΖεμενόςIωάννης ΖεμενόςIωάννης ΖεμενόςIωάννης ΖεμενόςIωάννης ΖεμενόςIωάννης ΖεμενόςIωάννης ΖεμενόςIωάννης ΖεμενόςIωάννης Ζεμενός

Δείτε επίσης


Ποίηση: Οδηγός επιβίωσης, εγώ και ο άλλος, εκδήλωση της Εταιρείας Συγγραφέων, στη Θεσσαλονίκη

«Ποίηση: Οδηγός επιβίωσης, εγώ και ο άλλος», εκδήλωση της Εταιρείας Συγγραφέων, στη Θεσσαλονίκη

29/04/22
ΒΡΑΒΕΙΑ 2022 ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

ΒΡΑΒΕΙΑ 2022 ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

09/12/22
ΒΡΑΒΕΙΑ 2022 ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Μαρία Καντ, Ευά Παπαδάκης και Στρατούλα Θεοδωράτου οι νικητές των βραβείων Βαρβέρη και Κουμανταρέα της Εταιρείας Συγγραφέων Στον